Wolontariat

Zagadnienie wolontariatu reguluje przede wszystkim ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r.o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2014 r. poz. 1118, ze zm.; zwana dalej: „u.d.p.p.w.”).

Wolontariuszem jest osoba fizyczna, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie (art. 2 pkt 3) u.d.p.p.w. Taką samą definicję wolontariusza przyjmuje art. 5 pkt 45) ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 581, ze zm.; zwanej dalej: „u.ś.o.z.”).

Wolontariusze mogą wykonywać na zasadach określonych w art. 42- art. 44 (rozdział I) u.d.p.p.w. świadczenia na rzecz podmiotów określonych w art. 42 u.d.p.p.w. w tym na rzecz podmiotów leczniczych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U z 2015 r., poz. 618 ze zm.; zwanej dalej „u.d.l.”) będących „korzystającymi” w rozumieniu u.p.p.w.) w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej (art. 42 u.d.p.p.w.). Przy czym „korzystającymi” mogą być zarówno podmioty będące jak i podmioty nie będące przedsiębiorcami w rozumieniu tej ustawy.

Bardzo istotne jest to, że wolontariusz powinien posiadać kwalifikacje i spełniać wymagania odpowiednie do rodzaju i zakresu wykonywanych świadczeń, jeżeli obowiązek posiadania takich kwalifikacji i spełniania stosownych wymagań wynika z odrębnych przepisów (art. 43 u.d.p.p.w.). Zatem przy wykonywaniu świadczeń zdrowotnych wolontariusz jest zobowiązany do posiadania uprawnienia do wykonywania zawodu medycznego. Wolontariusz nie posiadający stosownych kwalifikacji i wymagań może wykonywać szereg czynności, które nie są wykonywaniem świadczeń zdrowotnych a pomagają przy opiece nad pacjentem (w tym przy osobach nieuleczalnie i terminalnie chorych), mogą również wykonywać prace administracyjne, pomocnicze, techniczno-obsługowe (niewymagające specjalnych kwalifikacji).

Przykładowo ratownikiem medycznym może być osoba, która spełnia wymogi określone w art. 10 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. z 2013 r. poz. 757, ze zm.).

Natomiast przepis art. 21 ust. 3 u.d.l. zezwala na to aby „studenci zdobywający kwalifikacje do wykonywania zawodu medycznego oraz uczestnicy studiów doktoranckich mogli brać udział w udzielaniu świadczeń zdrowotnych w ramach kształcenia w podstawowej jednostce organizacyjnej uczelni medycznej lub innej uczelni, w której prowadzone jest kształcenie w kierunkach medycznych, pod bezpośrednim nadzorem osób wykonujących zawód medyczny właściwy ze względu na treści kształcenia”.

Przy czym bezpośredni nadzór w rozumieniu tego przepisu należy traktować szczególnie rygorystycznie.

Ww. art. 21 ust. 3 u.d.l. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 17 ust. 1 pkt. 3) u.d.l. zgodnie z którym podmiot leczniczy jest zobowiązany do zapewnienia udzielania świadczeń zdrowotnych wyłącznie przez osoby wykonujące zawód medyczny oraz spełniające wymagania zdrowotne określone w odrębnych przepisach. Oznacza to, że wykładnia tego przepisu powinna być ścisła.

Wolontariat jest działalnością odpowiadającą świadczeniu pracy ale nie jest świadczeniem pracy w rozumieniu Kodeksu Pracy (nie nawiązuje się stosunek pracy ponieważ świadczenie jest nieodpłatne – art. 22 § 1 Kodeksu pracy). Dlatego cudzoziemiec może być wolontariuszem, nie potrzebując do tego dokumentu zezwalającego na pracę.

Jednak biorąc pod uwagę charakter wykonywanych prac, stosowane dobre praktyki w ramach wolontariatu słuszne jest posiłkowanie się przepisami prawa pracy w zakresie czasu wykonywania świadczeń przez wolontariusza.

Podobnie, w przypadku studentów, którzy są jeszcze osobami niepełnoletnimi wymagana jest pisemna zgoda rodziców bądź opiekunów prawnych na podjęcie wolontariatu (art. 10 – 18 Kodeksu cywilnego) oraz konieczne jest przestrzeganie zasad określonych w art. 190 i nast. Kodeksu pracy. W niektórych sytuacjach np. przy wolontariacie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych wymagana jest pełnoletniość (§ 17 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz. U. poz. 199)).

Wolontariat nie zastępuje praktyk studenckich gdyż z założenia jest świadczeniem dobrowolnym a realizacja wymogu praktyki studenckiej nie jest dobrowolna a jest koniecznością do ukończenia studiów.

Świadczenia zdrowotne mogą być wykonywane w ramach wolontariatu, na zasadach określonych w umowie cywilnoprawnej – porozumieniu o którym w art.. 44 u.d.p.p.w., przy stosowaniu przepisów działu III u.d.p.p.w. (art. 42 – art. 50).

Art. 44 u.d.p.p.w.

1. Świadczenia wolontariuszy są wykonywane w zakresie, w sposób i w czasie określonych w porozumieniu z korzystającym. Porozumienie powinno zawierać postanowienie o możliwości jego rozwiązania.

2. Na żądanie wolontariusza korzystający jest obowiązany potwierdzić na piśmie treść porozumienia, o którym mowa w ust. 1, a także wydać pisemne zaświadczenie o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza, w tym o zakresie wykonywanych świadczeń.

3. Na prośbę wolontariusza korzystający może przedłożyć pisemną opinię o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza.

4. Jeżeli świadczenie wolontariusza wykonywane jest przez okres dłuższy niż 30 dni, porozumienie powinno być sporządzone na piśmie.

5. Do porozumień zawieranych między korzystającym a wolontariuszem w zakresie nieuregulowanym niniejszą ustawą stosuje się przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny.

Pomimo braku takiego prawnego wymogu przy porozumieniach nieprzekraczających 30 dni zaleca się jednak aby przy umowach o świadczenia zdrowotne była zawsze zachowana forma pisemna.

Zakres umowy wynika z wcześniej wymienionych art. 42 i art. 43 u.d.p.p.w. i art. 21 u.d.l. Zawierane porozumienie może być kształtowane zgodnie z zasadą swobody umów przy niezbędnym uwzględnieniu wymogów przepisów obowiązującego prawa.

Prawidłowo sporządzone porozumienie powinno określać zakres, sposób, czas wykonywania świadczenia, zasady udzielania świadczeń (np. co do odpowiedzialności), sposób rozwiązania umowy.

Sąd Najwyższy w dniu 2 grudnia 2009 r. I PK 123/09 (OSNP z 2011 r., Nr 11-12, str. 152) wydał niezmiernie ważne orzeczenie dla praktyki stosowania umowy wolontariatu Zgodnie z tym orzeczeniem „Umowa wolontariatu nie może zawierać postanowienia o upoważnieniu osoby trzeciej do wykonywania pracy w miejsce wolontariusza„ (teza druga) a także „Bezwzględnie nieważna jest zawarta dla pozoru umowa o wykonywanie pracy w ramach wolontariatu, jeśli zamiarem zatrudnionego nie jest rzeczywiste świadczenie nieodpłatnych usług na rzecz organizacji pożytku publicznego (art. 83 § 1 zdanie pierwsze k.c.). Ukryta pod nią umowa przewidująca odpłatność za wykonywaną pracę w formie „zapomogi” i zakładająca wykonywanie pracy w warunkach podporządkowania pracowniczego jest umową o pracę (art. 22 § 1[1] k.p.)” (teza pierwsza).

Jedną z wielu dobrych praktyk jest wprowadzenie do porozumienia klauzuli o przestrzeganiu tajemnicy służbowej przez wolontariusza w tym w zakresie ochrony danych osobowych.

Załącznikiem do tej analizy jest przykładowe porozumienie pomiędzy Korzystającym a wolontariuszem.

Przykładowe porozumienie (DOC, 80,5 KB)

Szczegółowe zasady współpracy podmiotu leczniczego (zwanego dalej „korzystającym”) a wolontariuszem są określone w art. 45 – art. 48 u.d.p.p.w.

Art. 45

1. Korzystający ma obowiązek:

1) informować wolontariusza o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym z wykonywanymi świadczeniami oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami;

2) zapewnić wolontariuszowi, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach, bezpieczne i higieniczne warunki wykonywania przez niego świadczeń, w tym – w zależności od rodzaju świadczeń i zagrożeń związanych z ich wykonywaniem – odpowiednie środki ochrony indywidualnej;

3) pokrywać, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach, koszty podróży służbowych i diet.

2. Korzystający może pokrywać, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach, także inne niezbędne koszty ponoszone przez wolontariusza, związane z wykonywaniem świadczeń na rzecz korzystającego.

3. Korzystający może pokrywać koszty szkoleń wolontariuszy w zakresie wykonywanych przez nich świadczeń określonych w porozumieniu, o którym mowa w art. 44 ust. 1.

4. Wolontariusz może, w formie pisemnej pod rygorem nieważności, zwolnić korzystającego w całości lub w części z obowiązków wymienionych w ust. 1 pkt 3.

Art. 46

1. Wolontariuszowi mogą przysługiwać świadczenia zdrowotne na zasadach przewidzianych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

2. Wolontariuszowi przysługuje zaopatrzenie z tytułu wypadku przy wykonywaniu świadczeń, o których mowa w art. 42, na podstawie odrębnych przepisów, z zastrzeżeniem ust. 3.

3. Wolontariuszowi, który wykonuje świadczenia przez okres nie dłuższy niż 30 dni, korzystający zobowiązany jest zapewnić ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków.

4. Jeżeli porozumienie zawarte między korzystającym a wolontariuszem dotyczy delegowania wolontariusza do wykonywania świadczeń na terytorium innego państwa, na obszarze którego trwa konflikt zbrojny, wystąpiła klęska żywiołowa lub katastrofa naturalna, korzystający jest obowiązany zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków oraz ubezpieczenie kosztów leczenia podczas pobytu za granicą, jeżeli kosztów tych nie pokrywa się z innego tytułu, w szczególności na podstawie przepisów o koordynacji, w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Przepisu ust. 2 i 3 nie stosuje się.

5. Jeżeli delegowanie wolontariusza do wykonywania świadczeń na terytorium innego państwa ma miejsce w warunkach innych niż wskazane w ust. 4, korzystający może zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków oraz ubezpieczenie kosztów leczenia podczas pobytu za granicą, jeżeli kosztów tych nie pokrywa się z innego tytułu, w szczególności na podstawie przepisów o koordynacji, w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Przepisu ust. 2 nie stosuje się.

6. Korzystający może zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej, w zakresie wykonywanych świadczeń.

Art. 47 Korzystający ma obowiązek poinformować wolontariusza o przysługujących mu prawach i ciążących obowiązkach oraz zapewnić dostępność tych informacji.

Art. 48 Jeżeli porozumienie zawarte między korzystającym, o którym mowa w art. 42 ust. 1 pkt 2 i 3, a wolontariuszem dotyczy wydelegowania wolontariusza w celu wykonywania przez niego świadczeń na terytorium innego państwa, na podstawie umowy międzynarodowej wiążącej Rzeczpospolitą Polską, wolontariuszowi przysługuje prawo do świadczeń i pokrycia kosztów ogólnie przyjętych w stosunkach danego rodzaju, chyba że umowy międzynarodowe stanową inaczej.

Jeżeli porozumienie zostało zawarte na okres czasu dłuższy niż 30 dni to korzystający nie ma obowiązku ubezpieczenia wolontariusza od następstw nieszczęśliwych wypadków (taki wymóg jest przy krótszych umowach – wtedy możliwe jest wykupienie ubezpieczenia na określone dni w których wolontariusz będzie wykonywać świadczenie). Wolontariusz jest objęty ubezpieczeniem na podstawie art. 2 ust. 1 pkt 12 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz. U. z 2013 r. poz. 737). W przypadku porozumienia na czas nieokreślony, dla którego będzie możliwe rozwiązanie umowy przed 31 dniem czasu trwania umowy Korzystający jest obowiązany opłacać ubezpieczenie z tytułu NNW przez pierwszych 30 dni.

Natomiast zgodnie z treścią art. 68 ust. 2, 6 i 12 u.ś.o.z. Korzystający może zgłosić wolontariusza do ubezpieczenia zdrowotnego, jeżeli nie jest on objęty ubezpieczeniem zdrowotnym z innego tytułu, zgodnie z zasadami wynikającymi z ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Stroną tej umowy jest korzystający (co ma znaczenie mając na uwadze zakres tej umowy dla wolontariusza). Wówczas wolontariusz jest objęty tym ubezpieczeniem z dniem określonym w umowie zawartej pomiędzy korzystającym a Narodowym Funduszem Zdrowia, a przestaje być nim objęty z dniem rozwiązania tej umowy lub po upływie miesiąca nieprzerwanej zaległości w opłacaniu składek. Prawo do świadczeń opieki zdrowotnej przysługuje wtedy od dnia objęcia ubezpieczeniem zdrowotnym do upływu 30 dni od dnia ustania ubezpieczenia zdrowotnego w Narodowym Funduszu Zdrowia. Ubezpieczenie nie obejmuje członków rodziny wolontariusza. Podstawę wymiaru składki stanowi zgodnie z art. 79 ust. 1 u.ś.o.z. w zw. z art. 68 ust. 4 pkt. 2) u.ś.o.z. kwota odpowiadająca 9% podstawy wymiaru składki (którą jest kwota odpowiadająca minimalnemu wynagrodzeniu).

Dla Korzystających w zakresie prawa podatkowego istotne są art. 49 i art. 50 u.d.p.p.w.

Art. 49 Wydatki na cele, o których mowa w art. 45 ust. 1 i 3 oraz w art. 46 ust. 3 i 6 stanowią:

1) koszty prowadzenia działalności statutowej organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 jako korzystających;

2) koszty korzystających, o których mowa w art. 42 ust. 1 pkt 2 i 3.

Art. 50 Wartość świadczenia wolontariusza nie stanowi darowizny na rzecz korzystającego w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego oraz przepisów podatkowych.

W zależności od rodzaju świadczenia wolontariatu, lub miejsca pełnienia tego świadczenia wolontariusz może podlegać obowiązkowemu ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe podczas wykonywania świadczenia.

Korzyści z wolontariatu są oczywiste, wieloaspektowe i to praktycznie dla wszystkich.

Między innymi można wymienić następujące korzyści:

• dla wolontariusza – przekazanie świadczonego dobra ludziom potrzebującym, większa integracja społeczna, zdobycie umiejętności i doświadczenia zawodowego, rozwój osobisty, nabycie rozeznania co do potencjalnych ścieżek kariery, spojrzenie na własne życie z innej perspektywy, bezpłatne szkolenia, zwiększenie możliwości podjęcia pracy zawodowej w przyszłości;
• dla organizacji zrzeszających wolontariuszy – tworzenie przestrzeni dobra;
• dla korzystającego – bezpośrednia korzyść również w wymiarze finansowym, dodatkowa promocja, zewnętrzne świeże spojrzenie na organizację, zaangażowanie i entuzjazm wolontariuszy;
• dla osób na rzecz których wolontariusz realizuje świadczenie – zetknięcie się z dobrem bardzo często całkowicie bezinteresownym; otrzymywanie nadziei m.in. co do postaw społecznych,
• dla innych osób, które zetknęły się z pracą wolontariuszy – pozytywne przesłanie, nadzieja na lepszą przyszłość;
• dla ogółu społeczeństwa – większa solidarność społeczna, budowanie pozytywnych relacji społecznych, promowanie postaw altruistycznych, pomoc w rozwiązywaniu problemów społecznych, promowanie i kreowanie współczesnego patriotyzmu przez pracę i zaangażowanie.

Instytucja wolontariatu z natury rzeczy jest instytucją dobrowolną – nie ma mechanizmów przymusu do skorzystania z niego, natomiast jest siła argumentacji.

W składanym podaniu o przyjęcie na wolontariat kierowanym do podmiotu leczniczego osoba zwracająca się z propozycją zawarcia porozumienia w zakresie wolontariatu może zwrócić szczególną uwagę na umiejętności i kompetencje, którymi dysponuje a które są szczególnie przydatne w pracy, którą zamierza świadczyć.

Przed złożeniem ww. podania warto jest dobrze rozeznać motywację działania, zainteresowania, czas który chce się realnie przeznaczyć (w ciągu dnia, tygodniowo, miesięcznie) a także odpowiedzialność, którą zamierza się podjąć.

Podanie powinno być sporządzone profesjonalnie wraz z załączeniem wszystkich wymaganych oraz niezbędnych dokumentów.

Przydatne jest regulowanie zagadnień związanych z wolontariatem w przepisach wewnętrznych podmiotu leczniczego np. w różnego rodzaju regulaminach albo w zarządzeniach, ponieważ taka praktyka umożliwia regulowanie istotnych kwestii nieuregulowanych przepisami prawa w sposób porządkujący i doprecyzowujący wolontariat mając na uwadze specyfikę podmiotu, jego prawidłowe funkcjonowanie i szczególne uwarunkowania dotyczące bezpieczeństwa pacjentów oraz potrzebę zapewnienia jakości udzielanych świadczeń.

Przydatne byłoby aby organizacja (podmiot leczniczy) określiła osobę do kontaktu oraz niezbędne dokumenty jakich dostarczenie jest wymogiem koniecznym do zaangażowania wolontariusza w określonych zakresach np. czy i jeśli tak to jakie dokumenty w zakresie ubezpieczenia OC, NNW, zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do wolontariatu, czy są wymagane jakieś dodatkowe uprawnienia, przeszkolenia.

W podmiotach leczniczych może zostać wyznaczona osoba (np. rzecznik prasowy), która w zakresie swoich obowiązków służbowych będzie miała również kwestie związane z wolontariatem (w tym w zakresie kontaktów z uczelniami wyższymi i centrami wolontariatu) tzw. koordynator.

Każda z uczelni wyższych (zwłaszcza uniwersytety medyczne) może wyznaczyć osobę, która w ramach swoich obowiązków służbowych, będzie miała również wszystkie kwestie związane z wolontariatem, może to być np. powiązane z promowaniem karier absolwentów uczelni.

Koordynatorzy ds. wolontariatu mogliby w swoim zakresie m.in. promować ideę wolontariatu, dokonywać stałego rozeznania w zakresie zapotrzebowania co do wymaganego profilu kompetencji wolontariuszy, być kimś w rodzaju opiekunów wolontariuszy począwszy od zgłoszenia się kandydatów na wolontariuszy, być w stałym kontakcie z osobami nadzorującymi pracę wolontariuszy, zapoznać z misją i kulturą organizacji, udzielać wsparcia wolontariuszom, doceniać sens ich działania, reagować w sytuacjach nadzwyczajnych, wspierać zawodowy rozwój osobisty wolontariuszy, promować wzajemne współdziałanie pomiędzy pracownikami a wolontariuszami, zadbać o szczerą, stałą komunikację z wolontariuszami (cotygodniowe dyżury, cykliczne spotkania, korzystanie z profili społecznościowych w Internecie itd.) obejmującą m.in. podzielenie się bieżącymi problemami, propozycjami zmian i aktywizacji, wymianę doświadczeń, integrację z organizacją.

Możliwe jest stosowanie zachęt dla wolontariuszy w postaci uwzględnienia w działaniach rozwojowych i szkoleniowych, stosowania sprawiedliwych nagród (materialnych, niematerialnych) czy też m.in. przez przyznanie adresu mailowego w ramach domeny organizacji, utworzenie publikacji archiwizującej działalność wolontariuszy (np. w postaci wkładki do periodyku organizacji).

Można promować i wdrażać działania przewidziane w ramach „Długofalowej polityki rozwoju wolontariatu w Polsce” a także podejmować nowe aktywności w celu promowania wolontariatu, wzmacnianie organizatorów wolontariatu np. w postaci zaleceń, dobrych praktyk, które mogłyby wspierać dalsze tworzenie przyjaznego prawa dla wolontariatu poprzez zwiększenie jego atrakcyjności zarówno dla wolontariuszy jak i korzystających. Niezależnie od poszczególnych ośrodków władzy Rada Działalności Pożytku Publicznego może w ramach swoich kompetencji zwrócić szczególną uwagę na problematykę rozwoju wolontariatu, w tym e-wolontariatu, w szczególny sposób uwzględniając wolontariat długoterminowy.